Уйкуга көзү барыптыр,

Уюп уктап калыптыр.

Чыканагы талыптыр,

Чырым уйку алыптыр.

Ак селдеси башында,

Ак сакалдуу бир адам

Келип кирди кашына,

Ыйлап жаткан бакырдын

Ырайымы келди жашына:

— Барбардигер бар кудай

Ыйлаба деди силерди,

Мени буйруп жиберди.

Аяктай болгон ак алма,

Азелден ширин бал алма.

Алда буюрган алма деп,

Напсиң өлсүн жалма деп,

Кызыл алма кыз деди,

Кызматкербиз биз деди.

Кылган ишиң түз деди,

Мынабу айткан сөзүмдүн

Маанисине түш деди.

Айтканымды бил деди,

Алтымыш кулач ажыдаар

Ат ордуна мин деди.

Алиги жеген ак алмам

Курсагыма толуптур,

Артымдан чыкты ышкырып,

Ажыдаар болуптур,

Ачууланып оп тартса

Ай ааламды соруптур.

Көрдүм чочуп, нез болуп,

Узарыптыр өз боюм

Бир жүз отуз кез болуп.

Ойгонуп чочуп калганым,

Оюма ар иш алганым,

Байкап көрдүм кашымда

Бай Жакып уктап калганын.

Коңуругу баш жарып,

Козголбой уктап бай Жакып,

Кыйын уктап калыптыр.

Ойготпоюн аны деп

Байбиче оюна алыптыр.

Байбиче, байга нетти деп,

Байлаган киши жок беле,

Аты бошоп кетти деп,

Акымбек уулу Меңдибай

Жакындап кууп жетти деп.

Байлаар киши болбосо А

л өңдөнгөн доңузду,

Байбичеси, токолу

Байлап койсо нетти деп

Бердике туруп бек айтты.

Бербей койду бала деп

Бербердигер алдага

Өчөшөбү деп айтты.

Бала берер кудурет,

Өкүмүн өзүнөн бөлөк ким билет.

Ат байлаар адам болбосо

Бакдөөлөткө чоң милдет.

Бердике муну айтканы,

Бакдөөлөттүн мойнуна

Баса минди шайтаны:

Буурул сакал адамдар

Мындай бузук сөз айтпайт.

Кызматкер балдар кырк эле,

Малайдан башым кутулбайт,

Жалчыдан жаным тынчыбайт,

Ошончонун баарынан

Ат алар киши түк калбайт.

Мен байлоочу белем башынан,

Байы чыкпай калганбы

Байбиченин кашынан?

Куруп калган томаяк

Курсагы тоюп алганбы

Куу кемпирдин ашынан?!

Бердике чалга бек айтат,

Мээнет баскыр деп айтат,

Безеленип Бакдөөлөт

Бекем-бекем кеп айтат.

Бердике сөзү токтолду,

Белден ашкан Меңдибай

Ат кууган бойдон жок болду.

Көз байланды түн болду,

Ат кууган бойдон жоголуп

Меңдибайга не болду?

Меңдибайдын энеси,

Бейжайыраак эмеси

Канымжан келди кашына.

Карап көрсө бай Жакып

Жаздык коюп башына

Узарып уктап калыптыр,

Ушуну көрүп Канымжан

Уруштун сөзүн салыптыр.

Чыйырдыга кеп айтат,

Чымырканып бек айтат:

— Баштатан башы байлоолу

Малайың белек,— деп айтат,

— Ойготсоңчу эриңди,

Ойлосоңчу сөзүмдү,

Он бирде балам жоголсо,

Оболдон бала көрбөдүң,

Мени да окшоткону турсуң өзүңө

Байбиче десе мактанып,

Бирди-экини кишини

Бир да илбейсиң көзүңө,

Эртеден балам жоголду,

Эч албайсың эсиңе.

Каракчы бар, ууру бар,

Жалгызымдан айрылсам

Сенин жаныңды коёр ким дейсиң?

Миңдеп жаткаң жылкыңды

Бир түгүнө албайын.

Чыбыр толгон жылкыңды

Чыпалагына албаймын.

Адыр толгон жылкыңды

Аягына албаймын,

Өзүн тирүү бербесең

Өлбөй тирүү калбаймын!

Байбиче сага мал кызык,

Бул күндө мага бала ысык!

Олтурамы бу жерде

Ыйлап саган алышып?!

Түн ортосу болуптур,

Жыбырап жылдыз толуптур.

Же алигиче кабар жок,

Артынан киши барган жок,

Узатпай таап алууга

Ургаачы менде дарман жок.

Бай Жакып атын качырды,

Басып келип Канымжан

Чыйырды мээсин ачытты.

Байбиче турду балк этип,

Балкы тон* менен жалк этип.

Каракчы бар, ууру бар,

Кармап кетсе баламды,

Какчаңдаган куу кемпир

Сенден кара жан аяп каламбы?

Аябайм сенден жанымды,

Адашып балам жоголсо

Албаймын дүйнө малыңды,

Азыр ойгот чалыңды!

Бөрүсү бар, түлкү бар,

Бай жандаймын деп жүрүп

Балам кокус жоголсо

Мага да мазак менен күлкү бар,

Аюу менен жолборс бар,

Жолугуп калса кокустан

Аман жанын койбос бар.

Жолукса жолборс албайбы,

Анан менин жолум катып калбайбы!

Качырса каман чалбайбы,

Анан менин кадемим катып калбайбы

Ат байлоодон эригип,

Алжыганың билбейсиң

Ак маралдай керилип.

Кеткен сенин кыябың,

Кемигениң билбейсиң,

Келинден бетер сыягың.

Сенин кеткен атың кубалап

Менин кетилеби туягым?!

Кеби менен курсун деп

Мени кенебей турган сыягың!

Балам кетти кечинде,

Күн батар жакын кезинде,

Артынан барган бир жан жок,

Албайсыңар эсиңе,

Жылкычы бар, койчу бар,

Жыргап жүрөт ушулар.

Төөчү менен уйчулар,

Дөөкүрсүп жүрөт ушулар.

Байбиче болсоң мейлиң ээ,

Баланын баркын билбейсиң,

Баятадан сөз айтсам,

Куруган куу баш кемпирсиң.

Кулагыңа илбейсиң.

Басып барды камынып,

Бай Жакыпка чамынып:

— Жоошураак аттан минбейсиң,

Же жобогонуң билбейсиң,

Бу, жолу каткан куу малды

Ээлөөчүбүз ким дейсиң?

Каргаша болуп атыңыз

Качып кетип жоголду,

Капаланып сен келип

Кантип ишим оңолду.

Капа бойдон сен келип,

Мен кашыңа чыгып теңселип.

Канымжан кылды капаны,

Айтпаган кеби калбады,

Ажалсыз менин жанымды

Азирейил албады.

Артында бала болбосо,

Ак жоолуктуу курусун,

Арылбайт экен арманы.

Таап бер деп келип баламды

Бетимде наарым калбады.

Түн бою кылды урушту,

Түк көргөнүм жок эле

Бул өңдөнгөн жумушту.

Таап берсеңчи баласын,

Талыкшып жатып аласың,

Издесеңчи баласын,

Эринип жатып аласың,

Жакын калды таңыңа,

Жапаа түштү жаныңа.

Кечинде келдиң, жыгылдың,

Кебелбей уктап не кылдың?

Күндүүдөн келдиң, жыгылдың,

Күчөнүп уктап не кылдың?

Арам өлгөн Туучунак

Адырды көздөй кеткенби?

Ат качканы өзүңдөн

Же, сенин ажалың жакын жеткенби?

Доңуз копкон Туучунак

Бу токтобой качып неткени?

Же тоого чыгып кеткенби?

Аны кармайм деп жүрүп

Акымбек уулу жоголду,

Капкайдагы сөздү айткан

Катындан көрдүм чогоолду.

Качкан атты кармайм деп

Баладан көрбөй шоктугун,

Береги катын көрүптүр

Менин перзентимдин жоктугун.

Кайгырып келип жыгылдың.

Кадырың билген киши жок,

Катыным карма деп койбой

Минген ат менен ишиң жок.

Бирөөнүн кууптур баласы,

Эртетеден эсти алып

Бүлүндүрдү анасы.

Таңга жакын түн болду,

Эч көрүнбөйт карасы.

Таппайсыңбы баласын,

Таң эртеңден бер жакка

Даңкайып жатып аласың.

Токолуң кетти кээрдеп,

Береги топоруң келди зээрдеп.

Балам деп башым катырды,

Урушуп таңды атырды.

Байбиче сөзү токтолду,

Бай Жакып жаткан ордунан

Баш көтөрүп октолду:

— Кайгырбачы, кемпирим,

Кадыр алда буюрса

Кайта толор кемтигиң!

Күйүнбөчү, кемпирим,

Күсөгөнүң табылса

Күңдө толор кемтигиң!

Белги болор өрнөгүм,

Мен бекер жатып өлбөдүм,

Уйкуну бекер уктабай

Урматтуу бир түш көргөнүм.

Кукулуктап үн чыкса

Куштан башка үнү бар,

Куйрук-башы жаркылдайт

Куудан аппак жүнү бар,

Айбат менен караса

Алп кара куш сүрү бар.

Саңоорлору сары алтын,

Таканак жүнү баары алтын,

Чырымтал жүнү чылк алтын.

Текөөрү болот темир дейт,

Серпкени өлгөн себил дейт.

Тумшугу болот тунжур дейт,

Туяк — болот канжар дейт.

Жыпар менен жуулган

Жибектен боону тагыпмын,

Алтымыш кулач жибек боо

Аягына тагыпмын,

Ай мунарын жем кылып

Абыдан сыйлап багыпмын.

Күмүштөн боо тагыпмын,

Күн мунарын жем кылып

Күпкөлөп жүрүп багыпмын.

Асмандагы канаттуу

Айбатынан уча албай,

Жерде жүргөн аяктуу

Желип чыгып кача албай.

Ага конорго туур жайладым

Алача моюн ак шумкар

Ага кошо байладым.

Билдим бир жакшылык болорун,

Анын качан болор экенин

Бирок билбей шорум кайнадым.

Бай Жакып айтты түшүнү,

Байбиче билди ушуну.

Кондурат экен кудайым

Башыңа дөөлөт кушуну,

Башка жанга билдирбей

Жакынга айткын ушуну.

Мен да жакшы түш көрдүм,

Эритет экен кудайым

Жүрөктөгү музуңду.

Ээн калган көп малдын

Несин аяп коёлу,

Эртеңден баштап эл жыйып,

Эч болбосо

Бир элүү-кырк мал соёлу.

Аябай малды соёлук,

Арты кандай ким билет,

Бир аз той кылып коёлук.

Бай Жакып келди ачуусу,

Башкача кыйын тийиптир

Байбиченин айтуусу.

Мен маңгулдун баарын чаптымбы,

Башынан мынча мал союп

Башкадан дүйнө таптыңбы?

Мен кытайды жеке чаптымбы,

Кырктан бээ сойгудай

Сен кызматтан дүйнө таптыңбы?

Эркек түгүл кыз туубай,

Эмгектен чыгып бел буубай

Мынча малды не кырам?

Мал түгөнүп калган соң

Сенин перзентиңди не кылам?

Бала болсун мал менен,

Аргымак болсун жал менен,

Ар ким ишин кылбайбы

Өзүнө туштук ал менен.

Кеңешип кемпир чал менен

Олтурганда шол жерде

Таңдын сары жылдызы

Чыга келди таң менен.

Жакып байбичеси эч баласы жок туруп, кырк бээ соёлу дегенге ачуусу келип, эшикке чыгып, Бакдөөлөттүн үйү жакка басып бара

жатат эле, кулагына куп бир добуш келди:

«Атаке, неге кайгырдың,

Акылыңдан айрылдың.

Алты суу толгон мал кылдың,

Алганыңды дал кылдың».

Кулакка келди бир добуш,

Куп тыңдаса эр добуш.

Көрүнбөдү көзүнө,

Элең-селең караса

Билинбеди өзүнө.

Кеткеним болбойт экен деп

Кемпири түштү эсине.

Кайра басты бай Жакып,

Жаш имерди көзүнө.

Артынан чыгып Бакдөөлөт

Жакыптын келди өзүнө.

— Байкасам, байым, түш көрдүм,

Башкача сонун иш көрдүм:

Боз ала туйгун — боосу жез,

Боору кара, мойну кез,

Оң колуңа алыпсың,

Обону көздөй салыпсың,

Сол колуңа алыпсың,

Сонону көздөй салыпсың.

Бөпөлөдүң, үндөдүң,

Талпынып конду колуңа.

Салганыңдын баарысы

Далдайып жатты жолуңа.

Байбичеңдин үйүндө

Балдагы алтын туурда

Баса конбой талпынат,

Канатынын куусуна

Канча жандар чарпылат.

Куп айтамын жалган жок,

Куу кемпир куру калган жок.

Туурдагы туйгуну

Турна моюн, жез канат,

Тумшугу болот, боо манат,

Үйдөн туруп талпынса

Үйүмдөгү эки куш

Кайра качып жалтанат.

Ушу кандай түш экен,

Баркырады бай Жакып

Балага чукак киши экен:

— Көргөн болсоң түшүңдү

Оңдосун кудай ишиңди.

Бүгүнкү түнүң кандай түн,

Кечеги күнүм кандай күн?

Кечеги түштү оюма,

Такатым турбай боюма,

Ар неме кирди түшүмө,

Айран болуп турамын

Кемпирдин айткан ишине.

Арбыныраак мал союп,

Жорутсак белем бул ишти?

Аны айтып бай Жакып

Бакдөөлөт үйүн бет алды,

Жанашалап Бакдөөлөт

Бай Жакыпка кеп салды:

—   Не аяйсың, абышка,

Бу ээн калган көп малды?

Байбиче айткан кеп экен,

Байкап турсам айтканы

Баарыбызга эп экен.

Кана, кабарын мен да угайын

Канча мал сойгун деди экен?

Ачууланды бай Жакып:

— Байталдан сойгун кырк деди

Баарын бирдей жык деди,

Байбиченин сөзү ушул.

Малдан тойгон кези ушул.

Сен да айтасың сойгун деп,

Бу соолуп калган кандай кеп?

Малды бакса сан болот,

Малдуу киши хан болот.

Менин мал союуга оюм жок,

Же бала көргөн тоюм жок.

Бу ишиңден кыйын жок,

Же бир түшүрүп жаткан жыйын жок,

Мен эл ээси эмес, мал ээси,

Бекер минтип кырган соң

Бизге да болор мал кээси.

Кебиңди, катын, албаймын,

Кейишине малдын калбаймын,

Кетсе дөөлөт колумдан

Анда кедей болуп зарлаймын.

Муну айтып бай Жакып

Буруп жүзүн алганы,

Буркурап ыйлап Бакдөөлөт

Капшытынан кармады:

—  Кырк байталды сой десе

Кысынган экен байбиче.

Бакдөөлөт билген кеп болсо,

Байым, сага эп болсо

Сексенди союп сел кылып,

Коногума чакырып

Сегиз уруу эл кылып,

Арбытпас белем ашыңды,

Майлабас белем  башыңды,

Эстебейсиң, билбейсиң,

Элүүгө келген жашыңды.

Дүнүйө арбын, чала жок,

Жүрөсүң ыйлап бала жок,

Кургатпайсың жашыңды,

Кулдар бийлеп жүрбөйбү

Куураган малың менен башыңды

Малың бар да, элиң жок,

Байкап турсам, өзүңдүн

Эл суроого эбиң жок,

Сыңар жанга жол айтып

Кубандырган кебиң жок.

Байбиче сөзүн кылсаңчы,

Малды аябай кырсаңчы?!

Бала десем карысың,

Пайдасы жок тарыйсың,

Тарыган экен пейлиң деп,

Талаада калды кебим деп,

Тагдыр ажал бир келсе

Табылар сенин эбиң деп,

Таарынсаң мейлиң эрим деп

Бакдөөлөт токтоп калганы.

Ачууланып бай Жакып

Байбиче үйүн бет алып

Басып жана барганы.

Астынан чыкты Канымжан:

—  Бай Жакып сизге не болду,

Менин балам кайда жоголду?

Таппайсыңбы баламды,

Ат куудуруп издебей,

Көрбөдүм сендей адамды?!

Кечетеден балам жок,

Көөнүмө салдың алаңды.

Ач албарс кылыч миздебей,

Ак бараң атсаң түздөбөй,

Алигиче баламды

Артынан кууп издебей,

Айтамын Жакып атыңды

Аке дебей, сиз дебей.

Баланын баркын билбеген,

Малайын сөгүп тилдеген,

Кулундун баркын билбеген,

Кулдарын сөгүп тилдеген

Куубаштыгың билинди,

Кадырын билбей баланын

Какбаштыгың билинди,

Кандай болду балам деп

Кара боорум тилинди.

Чыканак жерге салбадым,

Чырым уйку албадым,

Чыгып күндүн калганын.

Курама кыргыз көп болду,

Курган кандай кеп болду?

Калкымда казак көп болду,

Кандай курган кеп болду?

(Какылдабай турабы,

Катындыкы да эп болду).

Анда Жакып муну айтат:

— Бу кургурдуку эп болду.

Кой деген жакшы мал экен,

Койчунун аты бар бекен?

Уй деген улук мал экен,

Уйчунун аты бар бекен?

Ат кеткен жөнүн билейин,

Алып келчи минейин.

Сакалымды тарайын,

3аңкылдатып олтурбай

Мунун баласын издеп карайын.

Ат куудурган баласын,

Бу баласын таппасак,

Бизге коёт экен жалаасын.

Койчунун коңур күрөңүн

Токунуп Жакып миниптир,

Тозоңу жок, чаңы жок,

Карааны жок, изи жок,

Же кабарын билген киши жок,

Тоодой болгон бай Жакып

Томсоруп жолго кириптир.

Адыр-адыр бел менен,

Аркар баскан жол менен,

Будур-будур бел менен,

Бугу оттогон жер менен,

Булуңдуу токой чер менен

Шумурай бала нетти деп,

Арам өлгөн Туучунак,

Кайда качып кетти деп,

Куу баланын мингени,

Кунан бекен, тай бекен,

Кууса кайдан жетти деп,

Же токтолорго жери жок,

Мунун жоголорго эби жок.

Караңгыда баланы

Качырып каман чалдыбы,

Мени кара басып кун берип

Кадемим катып калдыбы?

Жолдон жолборс алдыбы,

Жолум катып кун берип

Менин шорум куурап калдыбы?

Нардай боздоп, каңгырап,

Ай талаада Жакып бай

Меңдибайлап заңгырап,

Кыйкырыгы баш жарып

Кырдап келет бай Жакып,

Кызылдай жанын бу күндө

Кыйнап келет бай Жакып.

Кызыл аяк неткен деп

Ыйлап келет бай Жакып.

Салкындуунун өзөнүн

Бойлоп келет бай Жакып,

Өлгөн го деп баланы

Ойлоп келет бай Жакып,

Токой койбой, таш койбой

Жойлоп келет бай Жакып.

Алты бөлөк аралды

Арытып Жакып карады,

Ак-Өтөк деген аралга,

Арасында кара суу,

Аттатып өтүп барады.

Арам өлгөн Туучунак

Астынан чыкты табылып,

Ат үстүнөн караса

Ак жолборстун териси

Атында турат жабылып.

Аны көрүп Жакыптын

Акылы кетти жаңылып:

«Баланы жолборс алган го,

Менин башыма мүшкүл калган го,

Балакетке салган го,

Жеп жатканда баланы

Жетик мерген аткан го,

Жеке башым кун берип

Жеримден шорум каткан го,

Жеткирип кунун алсын деп

Бу желмогуз атка жапкан го.

Алганын көрүп баланы

Андис мерген аткан го,

Аргасыздан кун берип

Менин абдан шорум каткан го,

Атынан таанып алсын деп

Атыма тери жапкан го.

Куну курсун, кутулам,

Бейжай экен энеси,

Безеленген эмеси,

Мээнетке шондон тутулам.

Аман экен өз атым,

Алда кандай түн эле,

Кайгы менен түн каттым.

Атым аман табылды,

Табылганы курусун,

Ак жолборстун териси

Кандайлыктан жабылды?

Артынан түшүп кубалап,

Же адашып бала кеттиби?

Же качып келген бул атка

Же кабылан каршы жеттиби?

Качырып кармайм дегенде

Каран калган Туучунак

Муну как жүрөккө тептиби?

Жолборстун боорун бөлгөнбү,

Ат алам деп ак жолборс

Ажалы жетип өлгөнбү?

Өлгөнүн бирөө көргөнбү,

Эрмектеп бирөө сойгонбу,

Ээси таанып алар деп

Атыма жаап койгонбу?

Бу арам өлгүр токтоптур,

Ар тарабын боктоптур,

Нак ушу жердин өзүндө

Таң атканча оттоптур.

Же жолборстун калган эти жок,

Меңдибайдын энеси

Бейжай катын бети жок,

Жатып калган күйүнүп

Же Жакыптын жаман нээти жок.

Же качкан атты карма деп

Балага айткан киши жок,

Атты кандай кууду экен,

Бекер жүрчү шумурай

Мени менен иши жок.

Мээнет тартып, кун берип,

Мендей шордуу киши жок».

Атты алды колуна,

Кайтайын деп жолуна,

Бай Жакып карайт соңуна.

Токойдон чыгып буралып,

Толук жүзү нурланып,

Меңдибай чыгып келгени,

Сабыркап турган Жакыпка

Саламды бала бергени:

— Ай, атаке, Жакып бай,

Кандай жансыз дегени,

Айылга жүрсүз баш болуп,

Кечээ чыктым жолуңдан,

Ыйлапсыз көзүң жаш болуп,

Кандайлыктан ыйлайт деп,

Кара жашын тыйбайт деп,

Как ошондо сурадым,

Кашыңа токтоп турбадым.

Балада мунун ою деп

Майышып ичим бурадым,

Байбиче менен сүйлөшүп,

Үйүңө кирип суладың.

Астыңдагы Туучунак,

Ат байлар киши жок болуп,

Турбады атың токтолуп,

Чылбырын сүйрөп бош басты,

Чындап качып кыр ашты.

Кыр ашкан атты тозом деп,

Кубаласам озом деп,

Кунан менен чү дедим.

Куу чабдар чурап жеткени,

Кызыл күүгүм чак эле,

Кырдан чыгып кыйкырып,

Кырк бала тийип кеткени.

Бай Жакып деп бакырат,

Манастап ураан чакырат.

Туучунак качып жөнөлдү,

Кырк бала кууп өмөлдү,

Бара жаткан жолунда

Барандалар көп өлдү.

Балаңды башта жашырдың,

Атыңды кырдан ашырдың.

Токойго атың жеткени,

Жолборс кучак саларда

Жолдош болгон бир бала

Күрсү урарда Туучунак

Жолборсту тепти бир туйлап.

Бала да күрсү урганы,

Билбей калдым мен дагы

Туучунак боорун бөлгөнүн,

Же башка чапкан баланын

Күрсүсүнөн өлгөнүн.

Жолборсту бирөө сойгону,

Атыңа артып койгону.

Меңдибай бала сен деди,

Жибербеймин мен деди,

Тамак ичип, ойнойлу,

Тамашага кел деди.

Салкындын суун бойлодум,

Таң атканча ойнодум.

Уйкуга чырым албадым,

Урушуп калба салбадым,

Күрөшкөн менен аларга

Келер эмес дарманым.

Кырк балаң мында жүргөн соң,

Бай Жакыпбай, атаке,

Кандай кылган арманың?

Меңдибай айтты безилдеп,

Берди Жакып жоопту:

—  Бекер айтпа, балам, деп,

Кырк бала түгүл бири жок,

Өлгөн Жакып, тирүү жок.

Шылдыңың, балам, эп деди,

Бу кандай кулакка сыйбас кеп деди.

Балам, мазак кылбачы,

Энди үйүңө кет деди.

Энең кылды мазакты,

Түндөтөн бери уктатпай

Артыкча салды азапты.

Жок десем жолборс тери бар,

Кырк чилтен деген бар деген,

Жолдош болсо эби бар.

Байбичем аты Чыйырды,

Бала үчүн ыйлап чыңырды.

Токолум аты Бакдөөлөт,

Толук менде көп дөөлөт.

Баласынын жогунан

Күтө албады көп сөөлөт.

Берсе кудай бир бала

Болор эле көп сөөмөт.

Түндөгү түндүн өзүндө,

Көрүнбөдү көзүмө,

Атакелеп баланын

Айткан үнү угулду,

Алкымыма жүрөгүм

Апкаарып келип тыгылды.

Берсе кудай баланы,

Казынасы канча көп,

Кемип андан калабы?!

Эрмек кылба карганда,

Кетели, үйгө баралы.

Баланы алып, атты алып,

Барды Жакып үйүнө.

Байбиче менен Бакдөөлөт

Басып чыкты сүйүнө.

Канымжан келди кашына,

Баласын көрүп, кургуруң,

Койну толду жашына.

—  Эсиң чыгып ыйлаган,

Эшикке түндө чыкпаган,

Жаткандан турбай түшкөчө

Эрикпестен уктаган

Талаага не деп жаттың деп,

Таң атканча уктабай

Бекерге шорум каттым деп,

Бу жолборстон кантип калдың деп,

Баарыбызды бу жерде

Жоболоңго салдың деп,

— Энеси минтип сурады.

Көргөнүн айтпай Меңдибай,

Көөдөк бала турабы.

—  Бай Жакыптын Туучунак

Баскан бойдон кетти деп,

Кетет экен аты деп

Кетүүгө көзүм жетти деп,

Куу чабдар минген кунаным,

Аны жүгүртмөккө кубандым.

Кызыл күүгүм чак эле,

Кыр ашып аты кеткени.

Кызык жетип кармаарда

Кырк бала кырдан жеткени,

Туучунакты кубалап,

Тийип алып кеткени.

Кырк бала болду жолдошум,

Кызыкта болду бу башым.

Ат үстүндө ак жолборс

Балдар жапты терисин,

Таң атканча чаң кылдык

Салкындуунун керисин,

Түшкө жакын мен көрдүм

Бай Жакыптын келүүсүн.

Бай Жакып үнү баркырап

Меңдибайлап чакырды,

Мени карап бакырды.

Чакырганда бар деди,

Байкуш атам бай Жакып,

Бала үчүн болгон кар деди,

Мен барганча бай Жакып

Балага болор зар деди.

Бакдөөлөт менен байбиче

Көрүп турду көз менен,

Угуп турду сөз менен,

Бекерби, чынбы деп сурайт

Меңдибайдын өзүнөн.

—  Көөдөк бала турбайбы,

Калп айтса кудай урбайбы.

Көргөн иши чын го деп,

Бу бир көз боочудай сыр го деп,

Бербердигер бир алда

Кечетеден бер жакка

Белгини кандай кылды деп,

Береги эки катыным

Мээнетке мени койду деп,

Же белгиси жок турушуп,

Мени менен урушуп,

Берчи мына той деди,

Бээ семизин сой деди,

Калмактан жылкы куугандай,

Кантип соём көп малды

Катыным эркек туугандай?

Же кытайдан черүү келгендей,

Кырамын кантип көп малды

Кыз күйөөгө бергендей.

Кызыл ала кыламбы

Кырдан кырк теке аткан мергендей?

Айлы бирге акыр деп,

Анда бар кыйла акыл деп,

Айтууга кепке макул деп,

Акбалта бийди чакыр деп,

Уругу кыргыз нойгуттан,

Нуска билген жакшы жан,

Бердикени чакыргын,

Бери келсин мында деп,

Бечара менен карыпка,

Кемпир, берериңди чыңда деп,

Дамбылданы чакыргын,

Даяр болсун мында деп,

Далай келет талапкер,

Берериңди тыңда деп,

Эркегинин баарысын

Нээти казат караткан,

Ургаачысын ар жерде,

Уруш-кыстоо тар жерде,

Үлкөн калба бар жерде

Ак түлөөгө жараткан

Камбар боздун үйрүнөн

Кармап келгин бир бээ.

Тогуз кары бээ болсун,

Токсон кары кой болсун,

Ушунун баарын сойгон соң

Толуп жаткан той болсун,

Ак баш инген төө болсун,

Аты жоктор жөө болсун.

Сыйырдан * жетөө союлсун,

Ач-арыктар тоюнсун.

Мал сойсоң бала берет деп

Байбичем жүрөт элеңдеп,

Той кылсаң бала берет ден

Бакдөөлөт жүрөт делектеп,

Берейинчи тоюңду,

Анан карап турайын

Катындар сенин жоюңду.

Чакыргын деди Күлдүрдү,

Катындар минтип бүлдүрдү.

Кабарын айтып бай Жакып

Баарысына билдирди,

Малын союп бүлдүрдү.

Жылкычысы Ыйманды

Ылдам алып кел деди,

Бадачысы Байболду

Бачым алып кел деди,

Койчу башы Кубат деп,

Барып кабар айтагөр,

Койду ылдам чубат деп,

Төө башчысы Сарбаны,

Төрт түлүктүү малына

Төрт азамат барганы.

Төрт түлүктүү малынан,

Бөлүп айдап баарынан.

Жергесинде Жакыптын

Жетимиш үйлүү киши экен,

Элүү жашка чыкканча

Бу эч кылбаган иши экен.

Тогуз жылкы, токсон кой,

Болуп жаткан бу бир той.

Уйдан сойду жетини,

Төөдөн сойду экини,

Бу бай Жакып бирди көрдү деп

Башканын баары шекинди.

Жер очокту ойдурду,

Жыйып-ченеп баарысын

Жыйырма кара сойдурду.

Кызматка кыркты тургузду,

Ошо күнү чакырды

Он эки уруу кыргызды.

Катындар салды азапка,

Кабар берди казакка,

Барып кел деди маңгулга,

Кабар берди калмакка.

Эки күн этин бышырды,

Элдин алдын түшүрдү.

Табакты элге тарттырды,

Майга тоюп баарысы,

Кешигин кенен арттырды.

Кара-Шаар калмагы

Кары-жашы барганы.

Кырда жаткан кыргыздын

Кыйласы барды бул тойго,

Алтайдагы казактан

Арбын барды бу тойго.

Эки күнү эт тартты,

Атын чаап, эл кайтты.

Кетпесин деп тууганым,

Келип Жакып элге айтты.

Кыргыздын байы Бактыгул,

Жакын тууган мына бул,

Казактан Үйшүн карыя,

Алчын менен абагы,

Ата уулудан калганы.

Кыргыздардан Байжигит,

Кыпчактардан Таз чечен,

Нойгуттардан Акбалта,

Ногойлордон эр Эштек,

Түрктүн уулу Дамбылда,

Түмөнбайдын Абдылда.

Баарын жыйып бай Жакып

Өз үйүнө киргизди,

Бирден ичик, бир кымкап

Эр башына кийгизди.

Караламан калганга

Сарпайдан үч жүз тон болду.

Бечаранын балдары

Той жемекке барганы,

Белине жоолук — кур берди,

Бербей калдым дегенге

Беш теңгеден пул берди.

Эттерин алып этектеп,

Жамбаш алып, баш алып,

Атасы жок жаш балдар

Көздөрүнө жаш алып,

Бакдөөлөт менен Чыйырды

Ошол бакырларды чакырды.

Чакырып алып кашына,

Ырайымы келип жашына,

Бир-бирден чапан кийгизди

Жетимдердин башына,

Жарым койлук эт берип,

Талабына жеткирип,

Таратты тойдон кетирип.

Жаш калбады, карысы,

Бай Жакыптын үйүнө

Жылып кирди баарысы.

Көңүлү жакын көсөлү,

Көкүрөк тунук чечени,

Олтурган экен жыйылып

Билермандын эчени.

Түшүн Жакып бай айтат,

Түк таштабай жай айтат:

— Түшүмдө бир куш алыпмын,

Түмөндүү жерге салыпмын.

Кукулуктап үн чыкса

Куштан бөлөк үнү бар,

Куйрук-башы жаркылдап

Куудан аппак жүнү бар,

Айбат менен караса

Алп кара куш сүрү бар.

Саңоорлору  сары алтын,

Таканак жүнү баары алтын,

Чырымтал жүнү чылк алтын.

Текөөрү болот темир дейт,

Серпкени өлгөн себил дейт,

Тумшугу болот тунжур дейт,

Туягы темир канжар дейт.

Жубар менен жуулган

Жибектен боону тагыпмын.

Алтымыш кулач жибек боо

Аягына тагыпмын,

Ай мунарын жем кылып

Аябай сыйлап багыпмын.

Күмүштөн боону тагыпмын,

Күн мунарын жем кылып

Күпкөгө салып багыпмын.

Асмандагы канаттуу

Айбатынан уча албайт,

Жерде жүргөн аяктуу

Желип чыгып кача албайт.

Ага конорго туур жайлапмын,

Алача моюн ак шумкар

Ага кошо байлапмын.

Билдим бир жакшылык болорун

Кара жором жоруңар

Канаты күмүш ак туйгун

Качан келип конорун!

Байбичем байкуш түш көрүп,

Башкача сонун иш көрүп,

Алма жеп ичи толуптур,

Артынан чыгып ышкырып,

Алтымыш кулач ажыдаар

Ат ордуна болуптур.

Ал эмине болучу,

Акылмандар олтурсуң,

Бу түшүмдү жоручу?

Жана токолум сонун түш көрүп

Үйүндө эки куш көрүп,

Боору кара, мойну кез,

Болот текөөр, боосу жез,

Капшытка туур жайлаптыр,

Катыным экөөн байлаптыр.

Бул эмине болучу?

Бул түшүмдү жоручу?

Баянын айтып бай Жакып

Байкаңар деди карылар.

Жакшылап түштү жоручу,

Жакынымсың баарыңар.

Жакып бай айтып токтолду,

Жар жоронун баарынан

Жалгыз жооп жок болду.

Сакалдарын тарашып,

Бири-бирин карашып,

Айталбады бир сөздү

Акылынан адашып.

Аш кайнамдай токтолду,

Ага чейин кыңк этип

Айтууга киши жок болду.

Аш кайнамга жеткенде,

Алардын шайы кеткенде

Байжигит кепти баштады:

— Эй, Бердике менен Дамбылда,

Белгилүү чечен Таз элең.

Бай Жакып түшү түш экен,

Бул оңунан келген иш экен,

Ушу түшү чын болсо

Ойротту баскан киши экен.

Куш болгондо баладыр,

Азыр бала жогунан

Бай Жакып көөнү аладыр.

Ай тийген жердин баарысын

Алат экен балаңыз,

Андан тынсын санааңыз!

Күн тийген жердин баарысын

Күтөт экен балаңыз,

Күндө тынып санааңыз!

Алтымыш кулач жибек боо

Аягына такканың,

Ай мунарын жем кылып

Азем менен бакканың —

Алтымыш жашка чыкканча

Аким болуп журт сурап,

Алат экен дүйнөнү,

Арбак конуп башына

Аны алда таала сүйгөнү.

Ажыдаар ат кылып

Байбичең минип жүргөнү —

Шол баланын орою

Дүнүйө жүзүн сүргөнү.

Ажыдаардай айбаттуу,

Арыстандай кайраттуу,

Эркек уул, эр болуп,

Не кыйындын баарысы

Эсеп берип, эл болуп

Карайт экен көзүнө,

Кара тоодой касиет

Конот экен өзүнө,

Балаңыздын орою

Көрүнгөн экен көзүңө!

Бай Жакып боздоп ыйлады

Байжигит айткан сөзүнө,

Байлап койгон акшумкар

Жакыптын келди эсине.

Карчыга болсо эр деди,

Акшумкар кошо байладым,

Муну да жоруп бер деди.

Сууктун күнү кыш деди,

Шумкар болсо кыз деди.

Эр Жакып эми эстеди,

Эрке токол Бакдөөлөт

Жоругун түшүн тез деди,

Бакдөөлөттүн үйүнө

Байланган эки куш деди,

Муну байкаңар кандай иш деди.

Дамбылда туруп кеп айтат:

— Баракелди, Байжигит,

Куп жоруду деп айтат.

Бакдөөлөт туур эки уул,

Баштагы сөзгө бакканда,

Баянын айтсак мына бул.

Айтылгандай борумун,

Алат экен ал экөө

Агасынын орунун,

Көкүрөк черин жазгандай,

Көрүптүрсүз үчөөңүз

Дүйнөдө түштүн сонунун.

Бата берип тарады,

Барар жолу карады.